الاعتقادات (کتاب)الاعتقادات کتابی است کلامی که مرحوم شیخ صدوق در آن با استناد به روایات و احادیث وارده از معصومان علیهم‌السّلام به اثبات عقائد شیعی می‌پردازد. ۱ - معرفی اجمالیشیخ این کتاب را به هنگام مسافرت به نیشابور بنا به درخواست عالمان آن دیار که از وی خواستند به صورت اجمال و مختصر عقائد شیعیان را برای آنان بیان کند املاء نمود. از آن جا که شیخ صدوق اساسا یک محدث است، چه در فقه و چه در عقاید، خود را محدود به معارف قرآن و روایات می‌بیند. این التزام تا بدان حد است که حتی در کتاب‌های فقهی و اعتقادی‌اش از الفاظ و تعابیر احادیث سود می‌جوید و تا حد ممکن از آوردن آرای خویش پرهیز می‌کند. کتاب المقنع در فقه و کتاب الاعتقادات (عقاید امامیه) نمایانگر تفکر و بیانگر سبک و شیوه اوست. در واقع باید کلام ابن بابویه (صدوق) را متون احادیث دانست که با کمترین تصرف ممکن در قالب یک نظام کلامی ریخته شده و تدوین گشته است. ۲ - مقابله شیخ با اهل حدیثالبته نباید پنداشت که صدوق صرفا به نقل و ضبط روایات پرداخته است، بلکه او با احاطه بر روایات و با استفاده از معیارهای تشخیص و ترجیح احادیث به سنجش و گزینش روایات می‌پردازد و آنچه را که طبق موازین می‌بیند به عنوان عقیده یا فتوای خویش بیان می‌دارد. متاسفانه تا سخن از محدث به میان می‌آید، بعضی بسرعت تفکر اهل حدیث را در نظر می‌آورند. شیخ صدوق به هیچ روی با این تفکر آشتی ندارد. او بحث و استدلال در رد منکران را نه تنها جایز، بلکه واجب می‌شمارد. مناظراتی که از وی نقل شده، کاملا بر این مطلب گواه است. ۳ - جایگاه عقلصدوق معرفت خداوند و توحید را امری «فطری» می‌داند که همه خلق را بر آن سرشته‌اند. حتی انسان با تهذیب نفس و پیروی از فطرت خویش می‌تواند به رؤیت قلبی خداوند نایل شود. اما با این همه عقل را در شناخت خداوند و صفات او بکلی ناتوان نمی‌بیند. بخش عمده‌ای از کتاب‌های او به نقل احتجاجات ائمه علیه‌السّلام با مخالفین و بیان استدلالات ایشان اختصاص دارد. البته شیخ صدوق به محدودیت عقل در این میدان باور داشت و از این رو برخلاف متکلمان، جز در موارد ضرورت، آن هم در محدوده متون و معارف کتاب و سنت، مناظره و مجادله را روا نمی‌شمرد. عجیب نیست که در میان صدها کتابی که از وی بازمانده حتی یک اثر کلامی نیز نمی‌توان یافت. به طور کلی از نظر صدوق روش، قلمرو و موضوع عقل در معارف دینی دارای محدودیت بسیار است و معرفت دینی بیشتر بر مبنای فطرت و عقل فطری بنا می‌شود. ۴ - نقد استاداین کتاب پس از نگارش مورد توجه جدی متکلمان قرار گرفت. برخی از مطالبی که صدوق در کتاب خود به عنوان عقائد کلامی امامیه مطرح نموده به شدت بحث انگیز بوده است و مورد نقد برخی از عالمان دیگر از جمله شاگرد شیخ صدوق؛ شیخ مفید قرار گرفته است. شیخ مفید که در اثبات عقائد کلامی به عقل استناد می‌جست در نقد و بررسی کتاب استاد خویش، کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه را نگاشت. با مقایسه این دو اثر آشکار می‌شود که بین این دو اختلافات قابل ملاحظه‌ای در مسائل فرعی وجود دارد. ۵ - ساختار کتاباین کتاب مشتمل بر ۴۵ باب است که عناوین برخی از این ابواب بدین شرح است: بیان اعتقادات شیعه در توحید، صفات ذات و صفات افعال، افعال بندگان، جبر و تفویض، اراده، مشیت، قضا و قدر، فطرت و هدایت، استطاعت، بداء، لوح و قلم، عرش و کرسی، نفوس و ارواح، موت و رجعت، رستاخیز و مباحث مربوط به آن، بهشت و دوزخ، وحی، امر و نهی، قرآن، مقام انبیا و رسل و حجج و ملائکه و عصمت ایشان، نفی غلو و تفویض، تقیه، مقام اجداد پیامبر، شان علویان، احادیث و مفسر، حظر و اباحه و.... ۶ - نسخه شناسی۱- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم به شماره ۱۹۴۵ که در سال ۸۱۷ ق تحریر شده است. و نیز نسخه‌ای دیگر در کتابخانه مذکور به شماره ۱۳۸۲ که به سال ۹۹۲ ق تحریر گشته است. ۲- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد به شماره ۳۶۷- اخبار، که در سال ۸۸۰ ق کتابت شده است. [۱]
کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ضمیری، محمد رضا، ج۱، ص۲۵۵- ۲۵۶.
[۲]
دائره المعارف بزرگ اسلامی، پاکت چی احمد، ج۳، ص۶۴.
[۳]
حدیث اندیشه، اثباتی اسماعیل، بهار و تابستان ۱۳۸۳، ش ۹ و ۱۰.
۷ - عناوین مرتبطشیخ صدوق ۸ - پانویس
۹ - منبعنرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : آثار ابن‌بابویه
|